อิทํ โข, อาวุโส , ทุกฺขํ; ยสฺส ปริญฺญาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’ติฯ เอวํ ปุฏฺฐา ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เตสํ อญฺญติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถา’’ติฯ สตฺตมํฯ

8. อตฺถินุโขปริยายสุตฺตํ

[153] ‘‘อตฺถิ นุ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ภิกฺขุ อญฺญตฺเรว สทฺธาย, อญฺญตฺร รุจิยา, อญฺญตฺร อนุสฺสวา, อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา, อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อญฺญํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ [ปชานาตีติ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)]? ‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา, ภควํเนตฺติกา ภควํปฏิสรณาฯ สาธุ วต, ภนฺเต, ภควนฺตํเยว ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถฯ ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติฯ ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ภิกฺขุ อญฺญตฺเรว สทฺธาย, อญฺญตฺร รุจิยา, อญฺญตฺร อนุสฺสวา, อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา, อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อญฺญํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติฯ

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปริยาโย, ยํ ปริยายํ อาคมฺม ภิกฺขุ อญฺญตฺเรว สทฺธาย…เป.… อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อญฺญํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามี’ติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมหํ, อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมโหติ ปชานาติ ; อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมหํ, นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมโหติ ปชานาติฯ ยํ ตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมหํ, อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมโหติ ปชานาติ; อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมหํ, นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมโหติ ปชานาติฯ

อปิ นุเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา สทฺธาย วา เวทิตพฺพา, รุจิยา วา เวทิตพฺพา, อนุสฺสเวน วา เวทิตพฺพา, อาการปริวิตกฺเกน วา เวทิตพฺพา, ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา วา เวทิตพฺพา’’ติ? ‘‘โน เหตํ , ภนฺเต’’ฯ ‘‘นนุเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ปญฺญาย ทิสฺวา เวทิตพฺพา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘อยํ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ภิกฺขุ อญฺญตฺเรว สทฺธาย, อญฺญตฺร รุจิยา, อญฺญตฺร อนุสฺสวา, อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา, อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อญฺญํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ…เป.…ฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ…เป.… ราคโทสโมโหติ ปชานาติ; อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมหํ, นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมโหติ ปชานาติ ฯ ยํ ตํ, ภิกฺขเว, ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมหํ, อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมโหติ ปชานาติ; อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมหํ, นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมโหติ ปชานาติ; อปิ นุเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา สทฺธาย วา เวทิตพฺพา, รุจิยา วา เวทิตพฺพา, อนุสฺสเวน วา เวทิตพฺพา, อาการปริวิตกฺเกน วา เวทิตพฺพา, ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา วา เวทิตพฺพา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘นนุเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ปญฺญาย ทิสฺวา เวทิตพฺพา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘อยมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ภิกฺขุ อญฺญตฺเรว สทฺธาย, อญฺญตฺร รุจิยา, อญฺญตฺร อนุสฺสวา, อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา, อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อญฺญํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ [ปชานาตีติ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] …เป.…ฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมหํ, อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมโหติ ปชานาติ; อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมหํ, นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมโหติ ปชานาติฯ ยํ ตํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย สนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมหํ, อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมโหติ ปชานาติ; อสนฺตํ วา อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมหํ, นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ราคโทสโมโหติ ปชานาติ; อปิ นุเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา สทฺธาย วา เวทิตพฺพา, รุจิยา วา เวทิตพฺพา, อนุสฺสเวน วา เวทิตพฺพา, อาการปริวิตกฺเกน วา เวทิตพฺพา, ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา วา เวทิตพฺพา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘นนุเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ปญฺญาย ทิสฺวา เวทิตพฺพา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ฯ

‘‘อยมฺปิ โข, ภิกฺขเว, ปริยาโย ยํ ปริยายํ อาคมฺม ภิกฺขุ อญฺญตฺเรว สทฺธาย, อญฺญตฺร รุจิยา, อญฺญตฺร อนุสฺสวา, อญฺญตฺร อาการปริวิตกฺกา, อญฺญตฺร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา อญฺญํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติฯ อฏฺฐมํฯ

9. อินฺทฺริยสมฺปนฺนสุตฺตํ

[154] อถ โข อญฺญตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป.… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘อินฺทฺริยสมฺปนฺโน, อินฺทฺริยสมฺปนฺโน’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติฯ กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, อินฺทฺริยสมฺปนฺโน โหตี’’ติ?

‘‘จกฺขุนฺทฺริเย เจ, ภิกฺขุ, อุทยพฺพยานุปสฺสี วิหรนฺโต จกฺขุนฺทฺริเย นิพฺพินฺทติ…เป.… ชิวฺหินฺทฺริเย เจ, ภิกฺขุ, อุทยพฺพยานุปสฺสี วิหรนฺโต ชิวฺหินฺทฺริเย นิพฺพินฺทติ…เป.… มนินฺทฺริเย เจ, ภิกฺขุ, อุทยพฺพยานุปสฺสี วิหรนฺโต มนินฺทฺริเย นิพฺพินฺทติฯ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ…เป.… วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหติฯ ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติฯ เอตฺตาวตา โข, ภิกฺขุ, อินฺทฺริยสมฺปนฺโน โหตี’’ติฯ นวมํฯ

10. ธมฺมกถิกปุจฺฉสุตฺตํ

[155] อถ โข อญฺญตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป.… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘ธมฺมกถิโก , ธมฺมกถิโก’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติฯ กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ธมฺมกถิโก โหตี’’ติ?

‘‘จกฺขุสฺส เจ, ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ธมฺมํ เทเสติ, ‘ธมฺมกถิโก ภิกฺขู’ติ อลํวจนายฯ จกฺขุสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ, ‘ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขู’ติ อลํวจนายฯ จกฺขุสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ, ‘ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ภิกฺขู’ติ อลํวจนาย…เป.… ชิวฺหาย เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ธมฺมํ เทเสติ, ‘ธมฺมกถิโก ภิกฺขู’ติ อลํวจนาย…เป.… มนสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ธมฺมํ เทเสติ, ‘ธมฺมกถิโก ภิกฺขู’ติ อลํวจนายฯ มนสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ, ‘ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขู’ติ อลํวจนายฯ

มนสฺส เจ, ภิกฺขุ, นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ, ‘ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ภิกฺขู’ติ อลํวจนายา’’ติฯ ทสมํฯ

นวปุราณวคฺโค ปญฺจทสโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

กมฺมํ จตฺตาริ สปฺปายา, อนนฺเตวาสิ กิมตฺถิยา;

อตฺถิ นุ โข ปริยาโย, อินฺทฺริยกถิเกน จาติฯ

สฬายตนวคฺเค ตติยปณฺณาสโก สมตฺโตฯ

ตสฺส วคฺคุทฺทานํ –

โยคกฺเขมิ จ โลโก จ, คหปติ เทวทเหน จ;

นวปุราเณน ปณฺณาโส, ตติโย เตน วุจฺจตีติฯ

16. นนฺทิกฺขยวคฺโค

1. อชฺฌตฺตนนฺทิกฺขยสุตฺตํ

[156] ‘‘อนิจฺจํเยว , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุํ อนิจฺจนฺติ ปสฺสติ, สาสฺส [สายํ (ปี. ก.)] โหติ สมฺมาทิฏฺฐิ ฯ สมฺมา ปสฺสํ นิพฺพินฺทติฯ นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย; ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโยฯ นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ…เป.… อนิจฺจํเยว, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ชิวฺหํ อนิจฺจนฺติ ปสฺสติ, สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺฐิฯ สมฺมา ปสฺสํ นิพฺพินฺทติฯ นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย; ราคกฺขยา…เป.… จิตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติ…เป.… อนิจฺจํเยว, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ มนํ อนิจฺจนฺติ ปสฺสติ, สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺฐิฯ สมฺมา ปสฺสํ นิพฺพินฺทติฯ นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย; ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโยฯ นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจตี’’ติฯ ปฐมํฯ

2. พาหิรนนฺทิกฺขยสุตฺตํ

[157] ‘‘อนิจฺเจเยว, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ รูเป อนิจฺจาติ ปสฺสติ, สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺฐิฯ สมฺมา ปสฺสํ นิพฺพินฺทติฯ นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย; ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย ฯ นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติฯ อนิจฺเจเยว, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ… ธมฺเม อนิจฺจาติ ปสฺสติ, สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺฐิฯ สมฺมา ปสฺสํ นิพฺพินฺทติฯ นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย; ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโยฯ นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจตี’’ติฯ ทุติยํฯ

3. อชฺฌตฺตอนิจฺจนนฺทิกฺขยสุตฺตํ

[158] ‘‘จกฺขุํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิ กโรถ; จกฺขานิจฺจตญฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสถฯ จกฺขุํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโส มนสิกโรนฺโต, จกฺขานิจฺจตญฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสนฺโต จกฺขุสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติฯ นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย; ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโยฯ นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติฯ โสตํ , ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิ กโรถ… ฆานํ… ชิวฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิ กโรถ; ชิวฺหานิจฺจตญฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสถฯ ชิวฺหํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโส มนสิกโรนฺโต, ชิวฺหานิจฺจตญฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสนฺโต ชิวฺหายปิ นิพฺพินฺทติฯ นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย; ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโยฯ นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติฯ กายํ… มนํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิ กโรถ; มนานิจฺจตญฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสถฯ มนํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโส มนสิกโรนฺโต , มนานิจฺจตญฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสนฺโต มนสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติฯ นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย; ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโยฯ นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจตี’’ติฯ ตติยํฯ

4. พาหิรอนิจฺจนนฺทิกฺขยสุตฺตํ

[159] ‘‘รูเป, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิ กโรถ; รูปานิจฺจตญฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสถฯ รูเป, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโส มนสิกโรนฺโต, รูปานิจฺจตญฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสนฺโต รูเปสุปิ นิพฺพินฺทติฯ นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย; ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโยฯ นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจติฯ สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ… ธมฺเม, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิ กโรถ; ธมฺมานิจฺจตญฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสถฯ ธมฺเม, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โยนิโส มนสิกโรนฺโต, ธมฺมานิจฺจตญฺจ ยถาภูตํ สมนุปสฺสนฺโต ธมฺเมสุปิ นิพฺพินฺทติฯ นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย; ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย ฯ นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺจตี’’ติฯ จตุตฺถํฯ

5. ชีวกมฺพวนสมาธิสุตฺตํ

[160] เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ ชีวกมฺพวเนฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ…เป.… ‘‘สมาธิํ, ภิกฺขเว, ภาเวถฯ สมาหิตสฺส, ภิกฺขเว , ภิกฺขุโน ยถาภูตํ โอกฺขายติฯ กิญฺจ ยถาภูตํ โอกฺขายติ? จกฺขุํ อนิจฺจนฺติ ยถาภูตํ โอกฺขายติ, รูปา อนิจฺจาติ ยถาภูตํ โอกฺขายติ, จกฺขุวิญฺญาณํ อนิจฺจนฺติ ยถาภูตํ โอกฺขายติ, จกฺขุสมฺผสฺโส อนิจฺโจติ ยถาภูตํ โอกฺขายติ, ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจนฺติ ยถาภูตํ โอกฺขายติ…เป.… ชิวฺหา อนิจฺจาติ ยถาภูตํ โอกฺขายติ…เป.… มโน อนิจฺโจติ ยถาภูตํ โอกฺขายติ, ธมฺมา อนิจฺจาติ ยถาภูตํ โอกฺขายติ…เป.… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจนฺติ ยถาภูตํ โอกฺขายติฯ สมาธิํ, ภิกฺขเว, ภาเวถฯ สมาหิตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ยถาภูตํ โอกฺขายตี’’ติฯ ปญฺจมํฯ

6. ชีวกมฺพวนปฏิสลฺลานสุตฺตํ

[161] เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ ชีวกมฺพวเนฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ…เป.… ‘‘ปฏิสลฺลาเน, ภิกฺขเว, โยคมาปชฺชถฯ ปฏิสลฺลีนสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ยถาภูตํ โอกฺขายติฯ กิญฺจ ยถาภูตํ โอกฺขายติ? จกฺขุํ อนิจฺจนฺติ ยถาภูตํ โอกฺขายติ, รูปา อนิจฺจาติ ยถาภูตํ โอกฺขายติ, จกฺขุวิญฺญาณํ อนิจฺจนฺติ ยถาภูตํ โอกฺขายติ, จกฺขุสมฺผสฺโส อนิจฺโจติ ยถาภูตํ โอกฺขายติ, ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจนฺติ ยถาภูตํ โอกฺขายติ…เป.… มโน อนิจฺโจติ ยถาภูตํ โอกฺขายติ, ธมฺมา… มโนวิญฺญาณํ… มโนสมฺผสฺโส… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจนฺติ ยถาภูตํ โอกฺขายติฯ ปฏิสลฺลาเน ภิกฺขเว, โยคมาปชฺชถฯ ปฏิสลฺลีนสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ยถาภูตํ โอกฺขายตี’’ติฯ ฉฏฺฐํฯ

7. โกฏฺฐิกอนิจฺจสุตฺตํ

[162] อถ โข อายสฺมา มหาโกฏฺฐิโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป.… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา โกฏฺฐิโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโฐ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติฯ

‘‘ยํ โข, โกฏฺฐิก, อนิจฺจํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ กิญฺจ, โกฏฺฐิก, อนิจฺจํ? จกฺขุ โข, โกฏฺฐิก, อนิจฺจํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ รูปา อนิจฺจา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ จกฺขุวิญฺญาณํ อนิจฺจํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ จกฺขุสมฺผสฺโส อนิจฺโจ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป.… ชิวฺหา อนิจฺจา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ รสา อนิจฺจา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ ชิวฺหาวิญฺญาณํ อนิจฺจํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ ชิวฺหาสมฺผสฺโส อนิจฺโจ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป.… มโน อนิจฺโจ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ ธมฺมา อนิจฺจา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ มโนวิญฺญาณํ อนิจฺจํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ มโนสมฺผสฺโส อนิจฺโจ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ ยํ โข, โกฏฺฐิก, อนิจฺจํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติฯ สตฺตมํฯ

8. โกฏฺฐิกทุกฺขสุตฺตํ

[163] อถ โข อายสฺมา มหาโกฏฺฐิโก…เป.… ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต…เป.… วิหเรยฺย’’นฺติฯ ‘‘ยํ โข, โกฏฺฐิก, ทุกฺขํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ กิญฺจ, โกฏฺฐิก, ทุกฺขํ? จกฺขุ โข, โกฏฺฐิก, ทุกฺขํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ รูปา ทุกฺขา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ จกฺขุวิญฺญาณํ ทุกฺขํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ จกฺขุสมฺผสฺโส ทุกฺโข; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ทุกฺขํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป.… ชิวฺหา ทุกฺขา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป.… มโน ทุกฺโข; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ ธมฺมา ทุกฺขา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ มโนวิญฺญาณํ ทุกฺขํ ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ มโนสมฺผสฺโส ทุกฺโข; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ทุกฺขํ; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ ยํ โข, โกฏฺฐิก, ทุกฺขํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติฯ อฏฺฐมํฯ

9. โกฏฺฐิกอนตฺตสุตฺตํ

[164] เอกมนฺตํ…เป.… วิหเรยฺยนฺติฯ ‘‘โย โข, โกฏฺฐิก, อนตฺตา ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ โก จ, โกฏฺฐิก, อนตฺตา? จกฺขุ โข, โกฏฺฐิก, อนตฺตา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ รูปา อนตฺตา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ จกฺขุวิญฺญาณํ อนตฺตา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ จกฺขุสมฺผสฺโส อนตฺตา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนตฺตา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ …เป.… ชิวฺหา อนตฺตา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป.… มโน อนตฺตา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ ธมฺมา อนตฺตา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ มโนวิญฺญาณํ… มโนสมฺผสฺโส… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนตฺตา; ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ โย โข, โกฏฺฐิก, อนตฺตา, ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติฯ นวมํฯ

10. มิจฺฉาทิฏฺฐิปหานสุตฺตํ

[165] อถ โข อญฺญตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ…เป.… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, ชานโต กถํ ปสฺสโต มิจฺฉาทิฏฺฐิ ปหียตี’’ติ?

‘‘จกฺขุํ โข, ภิกฺขุ, อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต มิจฺฉาทิฏฺฐิ ปหียติฯ รูเป อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต มิจฺฉาทิฏฺฐิ ปหียติฯ จกฺขุวิญฺญาณํ อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต มิจฺฉาทิฏฺฐิ ปหียติฯ จกฺขุสมฺผสฺสํ อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต มิจฺฉาทิฏฺฐิ ปหียติ…เป.… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต มิจฺฉาทิฏฺฐิ ปหียติฯ เอวํ โข, ภิกฺขุ, ชานโต เอวํ ปสฺสโต มิจฺฉาทิฏฺฐิ ปหียตี’’ติฯ ทสมํฯ

11. สกฺกายทิฏฺฐิปหานสุตฺตํ

[166] อถ โข อญฺญตโร ภิกฺขุ…เป.… เอตทโวจ – ‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, ชานโต กถํ ปสฺสโต สกฺกายทิฏฺฐิ ปหียตี’’ติ? ‘‘จกฺขุํ โข, ภิกฺขุ, ทุกฺขโต ชานโต ปสฺสโต สกฺกายทิฏฺฐิ ปหียติฯ รูเป ทุกฺขโต ชานโต ปสฺสโต สกฺกายทิฏฺฐิ ปหียติฯ จกฺขุวิญฺญาณํ ทุกฺขโต ชานโต ปสฺสโต สกฺกายทิฏฺฐิ ปหียติฯ จกฺขุสมฺผสฺสํ ทุกฺขโต ชานโต ปสฺสโต สกฺกายทิฏฺฐิ ปหียติ…เป.… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ทุกฺขโต ชานโต ปสฺสโต สกฺกายทิฏฺฐิ ปหียติฯ เอวํ โข, ภิกฺขุ, ชานโต เอวํ ปสฺสโต สกฺกายทิฏฺฐิ ปหียตี’’ติฯ เอกาทสมํฯ

12. อตฺตานุทิฏฺฐิปหานสุตฺตํ

[167] อถ โข อญฺญตโร ภิกฺขุ…เป.… เอตทโวจ – ‘‘กถํ นุ โข , ภนฺเต, ชานโต กถํ ปสฺสโต อตฺตานุทิฏฺฐิ ปหียตี’’ติ? ‘‘จกฺขุํ โข, ภิกฺขุ, อนตฺตโต ชานโต ปสฺสโต อตฺตานุทิฏฺฐิ ปหียติฯ รูเป อนตฺตโต ชานโต ปสฺสโต อตฺตานุทิฏฺฐิ ปหียติฯ จกฺขุวิญฺญาณํ อนตฺตโต ชานโต ปสฺสโต อตฺตานุทิฏฺฐิ ปหียติฯ จกฺขุสมฺผสฺสํ อนตฺตโต ชานโต ปสฺสโต อตฺตานุทิฏฺฐิ ปหียติฯ ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนตฺตโต ชานโต ปสฺสโต อตฺตานุทิฏฺฐิ ปหียติ…เป.… ชิวฺหํ อนตฺตโต ชานโต ปสฺสโต อตฺตานุทิฏฺฐิ ปหียติ…เป.… มนํ อนตฺตโต ชานโต ปสฺสโต อตฺตานุทิฏฺฐิ ปหียติฯ ธมฺเม… มโนวิญฺญาณํ… มโนสมฺผสฺสํ… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนตฺตโต ชานโต ปสฺสโต อตฺตานุทิฏฺฐิ ปหียตี’’ติฯ ทฺวาทสมํฯ

นนฺทิกฺขยวคฺโค โสฬสโมฯ

ตสฺสุทฺทานํ –

นนฺทิกฺขเยน จตฺตาโร, ชีวกมฺพวเน ทุเว;

โกฏฺฐิเกน ตโย วุตฺตา, มิจฺฉา สกฺกาย อตฺตโนติฯ

17. สฏฺฐิเปยฺยาลวคฺโค

1. อชฺฌตฺตอนิจฺจฉนฺทสุตฺตํ

[168] ‘‘ยํ , ภิกฺขเว, อนิจฺจํ, ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ กิญฺจ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ? จกฺขุ , ภิกฺขเว, อนิจฺจํ; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป.… ชิวฺหา อนิจฺจา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ…เป.… มโน อนิจฺโจ; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพฯ ยํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ, ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ’’ติฯ

2. อชฺฌตฺตอนิจฺจราคสุตฺตํ

[169] ‘‘ยํ , ภิกฺขเว, อนิจฺจํ, ตตฺร โว ราโค ปหาตพฺโพฯ กิญฺจ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ; ตตฺร โว ราโค ปหาตพฺโพ…เป.… ชิวฺหา อนิจฺจา; ตตฺร โว ราโค ปหาตพฺโพ…เป.… มโน อนิจฺโจ; ตตฺร โว ราโค ปหาตพฺโพฯ ยํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ, ตตฺร โว ราโค ปหาตพฺโพ’’ติฯ

3. อชฺฌตฺตอนิจฺจฉนฺทราคสุตฺตํ

[170] ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ, ตตฺร โว ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพฯ กิญฺจ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ; ตตฺร โว ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ…เป.… ชิวฺหา อนิจฺจา; ตตฺร โว ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ…เป.… มโน อนิจฺโจ; ตตฺร โว ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพฯ ยํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ, ตตฺร โว ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ’’ติฯ

4-6. ทุกฺขฉนฺทาทิสุตฺตํ

[171-173] ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ, ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพฯ กิญฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ…เป.… ชิวฺหา ทุกฺขา…เป.… มโน ทุกฺโข; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพฯ ยํ , ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ’’ติฯ

7-9. อนตฺตฉนฺทาทิสุตฺตํ

[174-176] ‘‘โย , ภิกฺขเว, อนตฺตา, ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพฯ โก จ, ภิกฺขเว, อนตฺตา? จกฺขุ, ภิกฺขเว, อนตฺตา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ…เป.… ชิวฺหา อนตฺตา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ…เป.… มโน อนตฺตา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพฯ โย, ภิกฺขเว, อนตฺตา ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ’’ติฯ

10-12. พาหิรานิจฺจฉนฺทาทิสุตฺตํ

[177-179] ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ, ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพฯ กิญฺจ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ? รูปา, ภิกฺขเว, อนิจฺจา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพฯ สทฺทา อนิจฺจา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพฯ คนฺธา อนิจฺจา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพฯ รสา อนิจฺจา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพฯ โผฏฺฐพฺพา อนิจฺจา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพฯ ธมฺมา อนิจฺจา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพฯ ยํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ’’ติฯ

13-15. พาหิรทุกฺขฉนฺทาทิสุตฺตํ

[180-182] ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ, ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพฯ กิญฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ? รูปา, ภิกฺขเว, ทุกฺขา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพฯ สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺฐพฺพา… ธมฺมา ทุกฺขา; ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพฯ ยํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ, ตตฺร โว ฉนฺโท ปหาตพฺโพ, ราโค ปหาตพฺโพ, ฉนฺทราโค ปหาตพฺโพ’’ติฯ